Dilahirkan di Mufulira sebagai anak kedua antara 10 adik-beradik, Mwanawasa memegang ijazah Sarjana Muda dalam Undang-undang daripada Universiti Zambia. Beliau bekerja di firma-firma guaman dari tahun 1974 sehingga tahun 1978 apabila beliau membuka firmanya sendiri, Mwanawasa & Rakan-rakan. Pada tahun 1985, Mwanawasa berkhidmat sebagai Peguam Cara Negara Republik Zambia tetapi kembali ke firma guamannya pada tahun berikutnya. Beliau telah dinamakan sebagai Timbalan Presiden Zambia pada bulan Disember 1991 oleh Presiden Frederick Chiluba, presiden yang baru dilantik, dan meninggalkan firma guamannya pada bulan Mac 1992.

Pada 8 Disember 1991, Mwanawasa terlibat dalam sebuah kemalangan lalu lintas yang teruk yang mengakibatkan pembantunya maut dengan serta merta. Beliau mengalami berbagai-bagai kecederaan dan diterbangkan ke Johannesburg, Afrika Selatan untuk rawatan perubatan dan tinggal di hospital selama tiga bulan. Salah satu kesan kemalangan yang kekal dan ketara ialah pertuturannya yang tidak jelas.

Mwanawasa berkhidmat sebagai Naib Presiden Zambia sehingga perletakan jawatannya pada tahun 1994, kerana apa yang dikatakannya penyalahgunaan kuasa dan amalan rasuah oleh sesetengah pemimpin serta keingkaran sesetengah rakan sekerja. Pada tahun 1996, beliau bertanding dengan Chiluba untuk kepresidenan partinya, Gerakan untuk Demokrasi Berbilang Parti (MMD), tetapi ditewaskan. Beliau bersara daripada politik aktif sejak dari masa itu.